Çocukken, yaz tatilleri sonsuza kadar sürecek üzere görünürdü ve iki tatil ortasındaki bekleme mühleti güya bir sonsuzluk üzere gelirdi. Pekala neden büyüdüğümüzde vakit süratle geçiyor üzere geliyor ve haftalar, aylar ile mevsimlerin tümü birbirine karışıp, baş döndürücü bir süratle gözden kayboluyor?
Saatler ve takvimlerdeki saatlerin, günlerin ve yılların kronolojik geçişi, sabit ve ölçülebilir bir olgudur. Tekrar de vakit algımız, meşgul olduğumuz faaliyetlere, yaşımıza ve hatta ne kadar dinlendiğimize bağlı olarak daima değişir.
Aslında vaktin izafi olduğunu aslında biliyoruz: Bir cismin suratı arttıkça, o cismin deneyimlediği vakit azalır. Örneğin ışık suratının %99’uyla giderseniz, sizin 1 saniye olarak deneyimlediğinizi Dünya’da sabit duran arkadaşınız 6 saniye olarak tecrübeler. Natürel bu cins bir tecrübe pek mümkün değil, zira kütleli cisimleri ışık suratına yahut ona çok yakın suratlara çıkarmak, çok yüksek güç gerektiren bir iş. Kütleli bir cismi ışık suratına yaklaştırmak sıkıntı olsa bile mümkün, örneğin CERN’deki Hadron Çarpıştırıcısı üzere hızlandırıcılarda, protonlar üzere kütleli ancak ufacık cisimler kullanılıyor ve ışık suratının %99.9999991’ine kadar ulaştırılabiliyor. Bu süratte proton için vakit, bizimkinden 7500 kat yavaş akıyor. Yani o protonun 1 saniyeyi deneyimleyebilmesi için, Dünya’da 2 saat geçmesi gerekiyor!
Ama durun, mevzumuz fizikî vakit genişlemesi değil. Vaktin farklı aktığını deneyimlemek istiyorsanız kendinizi ışık suratına çıkarmanıza da gerek yok. Şayet yaşlanıyorsanız, sizin için vakit hızlanıyor demektir. Aslında bu, görelilikte olan üzere bir hızlanma değil, zira örneğin yeni doğmuş bir bebekten farklı bir fizikî vakit deneyimlemiyorsunuz. Sonuçta 1 saniye, kim olursanız olun, sizin için de bebek için de birebir: Spesifik bir sezyum atomunun titreşim sayısına bağlı olarak belirlenen bir vakit aralığı. Fakat tıpkı 1 saniye, sizin zihninizde o bebeğinkinden çok daha süratliymiş üzere algılanıyor. İşte bu yüzden…
Her Şeyi Hatırlamak İster Miydiniz? Tekrar Düşünün!
Görünüşte hızlanmış olan bu vakit seyahati, yetişkin hayatlarımızı ergin sorumluluklar ve telaşlar doldurmamızın bir sonucu değil. Aslında araştırmalar, algılanan vaktin yaşlı beşerler için daha süratli hareket etmesinin, hayatlarımızı meşgul ve çabuk hale getirdiğini gösteriyor.
Yaşlandıkça Vakit Neden Daha Süratli Akıyor?
Metabolizma Hızı
Bunun neden bu türlü olduğunu tam olarak bilmiyoruz lakin birkaç enteresan hipotez bulunuyor. Bunlardan biri, biyolojik saatimizle ilgili. Biz büyüdükçe metabolizmamız, kalp atışlarımız ve nefes alışımız yavaşlıyor. Nitekim de mesela bir çocuktan ve bir yetişkinden gözlerini kapatmasını isteyin ve tam 1 dakika geçtiğini düşündüğü vakit size haber vermesini söyleyin. Çocuklar, gerçekte yaklaşık 40 saniye geçtikten sonra çoktan 1 dakikanın geçtiğini söylemeye meyilliler. Yetişkinler ise 60-70 saniye kadar geçtikten sonra… Yani metabolizma yavaşladıkça vakit algısı hızlanıyor.
Bu işte bir kusur var üzere değil mi? Çocuklar 40 saniyeyi 1 dakika zannediyorlar, yetişkinler ise 70 saniyeyi. “E o vakit, çocuklar için vakit daha süratli geçiyor.” diyebilirsiniz. Lakin değil. Zira fizikî olarak vakit tıpkı, bizimse o vakit diliminde ne kadar şuurlu ve bilişsel tecrübe yaşadığımız, vakit algımızı belirliyor.
Bunu şöyle düşünün: Her bir hücrenizdeki her bir süreç, mesela beyninizin yaptığı her bir süreç, sizin fizikî vakti o kadar yakından takip etmenizi sağlıyor. Biyokimyasal işlevler yavaşladıkça, fizikî olarak akan vakit ile daha desenkronize hale geliyoruz. Bunu bir metronom üzere düşünebilirsiniz. Fizikî vakit 1… 2… 3… diye sistemli olarak akıyor. Lakin yaşlandıkça sizin biyokimyasal uyarıcılarınız o kadar yavaşlıyor ki, 1. saniyeden sonra 3. saniyeyi algılıyorsunuz, 2. saniye hiç yok üzere geliyor. Bunu adeta o saniyeler ortasında “biyokimyasal olarak uyuyakalmak” üzere düşünebilirsiniz. Birkaç saniye sonra “Hah!” diye uyandığınızda, vakti fark edip, “Aaa vakit ne süratli akıyor.” diyorsunuz.
Tabii 1-2 saniye üzere mühletleri abartarak söylüyoruz, olağanda bu kayma milisaniyeler seviyesinde oluyor ancak uzun yıllar içinde bunlar birleşerek manalı seviyede bir “hızlanmış vakit algısı”na karşılık geliyor. Buna karşılık çocukların kalpleri daha süratli atıyor, metabolizmaları daha süratli çalışıyor ve bu nedenle fizikî vakti daha senkronize ve eksiksiz olarak deneyimliyorlar. Bu da vaktin daha yavaş aktığı hissine sebep oluyor.
Yeni Bilgi Miktarı
Bunu daha düzgün anlamak için, çok emsal bir başka hipoteze bakabiliriz. Buna nazaran, algıladığımız vakit akışı, kavradığımız yeni bilgi ölçüsüyle bağlantılı. Küçükken, beynimiz her şeyi çok süratli işliyor, zira bir dolu yeni bilgiyle karşılaşıyoruz. Beyindeki bu muhteşem uyarılma hali, fizikî olarak akan vakti çok daha yakından deneyimlememizi sağlıyor. Büyüdükçe, beynin uyarımı azalmaya başlıyor. Zira tanıdığımız yüzlere bakıyoruz, tanıdığımız yerlerde ömrümüzü geçiriyoruz, aşina olduğumuz işler yapıyoruz. Bu sırada beyin, adeta küçük küçük uyuklayabiliyor. Bu da, iki farkındalık ortası vaktin çok süratli aktığını düşünmemize neden oluyor.
Tehdit Altında Ağır Çekim Hissi
Hatta bu hipotez, yetişkin biri hayatını tehdit edecek bir olayla karşılaştığında, neden her şeyi “ağır çekimde akıyor gibi” hissettiğini de açıklar. O ölümcül tehdit, orijinal bir sorun olduğu için, beynimiz alışageldiği yavaş akıştan çıkarak, her bilgiyi anlık olarak işlemeye çalışır ve bir anda o alışageldiği süratli akan vakit tertibinden çıkıp, her bir milisaniyeyi tecrübeler hale gelir. Bu da vakit yavaş akıyormuş üzere hissetmemizle sonuçlanır.
Hatta uzmanlar, bu vakit algısını etkileyen molekülün, nöronlar ortası bilgi iletimini sağlayan dopamin olduğunu düşünüyorlar. 20 yaşını geçtikten sonra dopamin salgısı yavaş yavaş azalıyor ve vakit, daha süratli akıyormuş üzere tecrübeleniyor. Yani akan vakitle ne kadar senkronize iseniz, vakit o kadar daha süratli değil, o kadar daha yavaş akıyor üzere geliyor.
Duke Üniversitesi makine mühendisliği profesörü Adrian Bejan’ın European Review mecmuasındaki bir makalesi, değişen vakit algılarının gerisindeki fiziği açıklıyor ve yılların neden yaşlandıkça uçup gittiğini ortaya koyuyor. Bejan temelde fizik unsurlarının her şeyi açıklayabileceğine inanıyor. Fizikteki akış prensiplerinin iktisat üzere soyut kavramların hareketini nasıl dikte ettiği ve açıkladığı hakkında kapsamlı yazılar yazdı. En son makalesinde, insan zihninin mekaniğini ve bunların vakit anlayışımızla nasıl alakalı olduğunu inceleyerek, yaşlandıkça değişen zihinsel algımız için fizikî bir açıklama sunuyor.
Sonuca ulaşmak için vakit, vizyon, biliş ve zihinsel sürece üzerine bir dizi alanda evvelki çalışmaları gözden geçiren Bejan’a nazaran, deneyimlediğimiz vakit, zihinsel uyaranlarda algılanan değişiklikleri temsil ediyor. Gördüklerimizle alakalı. Fizikî zihinsel-görüntü sürece müddeti ve aldığımız imajların suratı değiştikçe, vakit algımız da değişir. Ve bir manada, her birimizin, dinlenme ölçüsünden ve öbür faktörlerden etkilenen, saatler ve takvimlerde geçen saatler, günler ve yıllar ile ilgisi olmayan kendi “zihin zamanımıza” sahibiz. Bejan, Quartz’a bu özel mercekten vaktin geçişine bakan ilk kişi olduğunu söylüyor, lakin vardığı sonuçlar, vaktin geçişi ile ilgili fizikî ve zihinsel süreçleri inceleyen öbür bilim adamlarının bulgularına dayanıyor.
Şimdiki vakit geçmişten farklıdır zira zihinsel bakış değişmiştir, birinin saati çaldığı için değil. Canlı ve cansız tüm akış sistemlerini birleştiren “saat zamanı” ölçülebilir. Tüm saatler, duvar saatleri ve çan kulelerinde gündüz-gece dönemi 24 saattir. Fakat fizikî vakit, zihin vakti değildir. Sizin algıladığınız vakit ile diğerleri tarafından algılanan vakit tıpkı değildir.
Beynin karşılaştığı ve düzenlediği zihinsel imgelerin sayısı yaşlandıkça beynimizin durumu ile ilgilidir. Yaşlandıkça, görme, beyin karmaşıklığı ve daha sonraki ömürde bilgiyi ileten yolların bozulması dahil olmak üzere çeşitli dönüştürücü fizikî özellikler nedeniyle zihinsel imajlardaki değişikliklerin algılanma suratı azalır. Ve imaj işlemedeki bu değişim, vaktin hızlandığı hissine yol açar.
Bu tesir sakkadik göz hareketi ile ilgilidir. Sakkadlar, saniyede birkaç sefer meydana gelen bilinçsiz, sarsıntı gibisi göz hareketleridir. Sakkadlar ortasında gözleriniz sabitlenir ve beyin aldığı görsel bilgiyi işler. Bütün bunlar, sizin tarafınızdan rastgele bir efor sarf edilmeden, bilinçsizce gerçekleşir. İnsan bebeklerde, bu müddetler yetişkinlerden daha kısadır.
Bejan, uyaranların işlenmesi ile vaktin hızlandığı duygusu ortasında aykırı orantılı bir bağlantı olduğunu söylüyor. Bu nedenle, gençken ve birçok yeni uyaranla karşılaştığınızda vakit aslında daha yavaş geçiyor üzere görünüyor. Yaşlandıkça, zihinsel imgelerin üretimi yavaşlar ve vaktin daha süratli geçtiği hissini verir. Yorgunluk ayrıyeten sakkadları tesirler, bu göz hareketlerinde çapraz sinyallere yol açan örtüşmeler ve duraklamalar yaratır. Yorgun beyin, birebir anda görsel bilgiyi görmeye ve anlamlandırmaya çalışırken bilgiyi tesirli bir halde aktaramaz. Bunları başka ayrı yapmak için tasarlanmıştır.
Sporcuların yorgun olduklarında performanslarının düşmesine yol açan şey budur. Sürece güçleri karışır ve zamanlama algıları bozulur. Yeni durumları göremez yahut süratli reaksiyon veremezler.
Zamanın algılanan geçişindeki öteki bir faktör de beynin nasıl geliştiğidir. Beyin ve beden daha karmaşık hale geldikçe ve daha fazla nöral irtibat oluştukça, bilginin seyahat ettiği yollar giderek daha karmaşık hale geliyor. Bejan’a nazaran bir ağaç üzere dallanıyorlar ve işlemedeki bu değişiklik vakit tecrübemizi etkiliyor.
Son olarak, yaşlandıkça beyin bozulması algıyı tesirler. Örneğin, yaşlı insanlarda sakkadik göz hareketleri çalışmaları daha uzun gecikme müddetleri göstermektedir. Beynin görsel bilgiyi sürece mühleti uzar, bu da yaşlıların karmaşık sorunları çözmesini zorlaştırır. Bejan, daha yavaş “gördüklerini” lakin vaktin daha süratli geçtiğini hissettiklerini savunuyor. Yeniden de, büsbütün vaktin tutsağı olmadığımızı belirtiyor. Saatler sıkı bir formda işlemeye devam edecek, takvimde günler geçecek ve yıllar daha da süratli geçecekmiş üzere görünecek.
Kaynak:evrimagacı.com